Schaken in het Midden-Oosten

DYAB ABOU JAHJAH
(Column verschenen in de krant de Standaard)

Dicht bij de stad Tikrit in Irak rukken Iraakse troepen op tegen de strijders van IS. Successen worden kilometer per kilometer geboekt, de IS-strijders moeten territorium inleveren. Beter uitgerust, beter getraind en met ondersteuning van officieren van de Iraanse Revolutionaire Garde, en volgens sommige bronnen ook soldaten, lijken het Iraakse leger en de ondersteunende sjiitische milities aan de winnende hand. Maar de strijd zal lang en bitter zijn, en een totale overwinning is niet voor morgen.

Turkije, dat duidelijk een modus vivendi heeft gevonden met het kalifaat, wordt zenuwachtig van de toegenomen Iraanse invloed in Irak, waar Iran gezien wordt als de enige remedie tegen IS. De regering-Obama is minder zenuwachtig en weet dat Irak allang van onder de Amerikaanse bezetting in Iraanse voogdij is gekomen.

Wie echt zenuwachtig is, zijn de bondgenoten in de as Riyad-Amman-Tel Aviv. Saudi-Arabië, Jordanië en Israël zijn meer dan objectieve bondgenoten, ze hebben een gemeenschappelijke vijand en dat is de as Teheran-Damascus-Hezbollah. Het Jordaanse regime ligt in deze alliantie in het midden en werkt rechtstreeks samen met Israël op alle niveaus.

De voorbije maanden, terwijl de wereld zich blind staarde op IS en zijn internationale verwanten, heeft Iran Jemen overrompeld via zijn proxy Abdul Malik al-Houthi en zijn rebellen. Vandaag controleren ze Noord-Jemen, en de hoofdstad Sanaa. De verkozen president is gevlucht naar het zuiden, waar hij het verzet probeert te organiseren. Iran zit dus al aan de zuidelijke grenzen van Saudi-Arabië. Bahrein is nog altijd een slapende vulkaan na de revolutie daar die door Saudische militaire interventie de kop werd ingedrukt. In Saudi-Arabië zelf is de olierijke oostelijke regio volledig sjiitisch en onstabiel. De kans op een opstand daar is reëel, vooral als Iran aan de touwtjes begint te trekken.

Saudi-Arabië beleeft een paradox. Aan de ene kant vormt de Iraanse expansie in Jemen, Irak en potentieel in Bahrein en binnen de eigen grenzen een existentieel gevaar. Tegelijkertijd is Al-Qaeda in Jemen ook een gevaar omdat het vooral een groepering is van Saudi-onderdanen die het salafi-jihadisme aanhangen en die als grootste doel hebben de volgens hen hypocriete en corrupte Saud-dynastie omver te werpen.

Tegelijkertijd is IS in Irak een gevaar om dezelfde redenen. In de strategie van Daesh is de verovering van Mekka en Medina, de twee heiligste plaatsen in de islam die zich in Saudi-Arabië bevinden, cruciaal. Een paar jaren geleden was de grootste zorg van de Saudi’s dat de Arabische Lente hun koninkrijk zou bereiken. Dat hebben ze belet met een golf van gulle subsidies voor de eigen bevolking en vooral de jeugd, en door, samen met hun vijand maar objectieve bondgenoot Assad, gedaan te krijgen dat de Syrische revolutie een ramp zou worden en een sektarische burgeroorlog zou genereren. Een afradertje voor elke revolutionair die er ook maar van droomt iets aan het status-quo te veranderen. Tegelijk heeft het oliekoninkrijkde militaire putsch van Al-Sisi tegen de democratie in Egypte gesteund en de Moslimbroederschap kapotgemaakt, die in alliantie met Qatar de profeten van de Arabische Lente waren, en dus een groot gevaar voor de Saudi’s vormden.

Vandaag liggen de kaarten anders. Het Frankenstein-monster dat de Saudi’s mee groot hebben gemaakt om van de Arabische Lente een winter te maken, is groter en gevaarlijker geworden voor iedereen, dus ook voor hen. De enige die dat monster efficiënt kan bestrijden is die andere levensgevaarlijke vijand van de Saudi’s, het sjiitische en ambitieuze Iran.

Voor Israël is de zaak simpeler. IS en het salafi-jihadisme zijn geen vijand, maar eerder een objectieve bondgenoot. Niet alleen is IS nooit in daden vijandelijk geweest tegenover Israël, IS bestrijdt en verzwakt de vijanden van Israël, namelijk de sjiieten en de Moslimbroeders-soennieten. Dat zijn de twee islamitische tendensen die de Palestijnse zaak actief bepleiten. Daarom is Israël tevreden met de Saudi-steun aan de putsch in Caïro, en is Israël tegelijk zenuwachtig over de hernieuwde toenadering tussen Hamas en Iran via Qatarese bemiddeling. Maar meer nog is Israël zeer bezorgd over de Amerikaans-Iraanse detente.

Voor mensen die de regio en haar geschiedenis niet goed kennen lijkt dit onmogelijk te volgen. Wat de essentie lijkt te zijn is vaak niet meer dan pasmunt of een zijspoor. Dit is Game of thrones meets House of cards.